Η ομιλία του Νίκου Σταμ. Μανούση στο συνέδριο της Ιπποκρατικής Ιατρικής στο ΔΙΙΚ

Ιπποκρατική Ψυχιατρική: Από την Θεοκρατία στην Επιστήμη

Αξιότιμοι κυρίες και κύριοι,

Θα ήθελα με τη σειρά μου να χαιρετίσω το σημερινό συνέδριο της Ιπποκρατικής Ιατρικής το οποίο εντάσσεται στις εκδηλώσεις της Ιπποκρατικής Εβδομάδας.

Η επικαιρότητα για μια ακόμα φορά μας συνταράσσει καθώς ο πόλεμος που μαίνεται στο Ισραήλ φέρνει και πάλι στην επιφάνεια ότι η βαρβαρότητα και η βία δεν έχουν εθνική ταυτότητα.

Και εδώ έρχεται πιο επίκαιρος από ποτέ ο Ιπποκράτης και η ηθική του για να μας υπενθυμίσει τη σπουδαιότητα της ανθρώπινης ζωής. Καθώς είναι εκείνος ο οποίος έβαλε στο επίκεντρο τον άνθρωπο, ως ασθενή και όχι την ίδια την ασθένεια.

Όπως γνωρίζετε, ο Ιπποκράτης είναι ο θεμελιωτής της ορθολογικής ιατρικής που κατόρθωσε να την απαλλάξει από τα μεταφυσικά στοιχεία, τις προλήψεις, τις προκαταλήψεις, τις δαιμονολογίες και τις δεισιδαιμονίες της εποχής.

Πέτυχε το αρμονικό συνταίριασμα της ανθρωποκεντρικής επιστήμης με την ιατρική τέχνη και τον φιλοσοφικό στοχασμό, ταυτίζοντας την επαγγελματική της άσκηση με τις ηθικοδεοντολογικές αρχές και τις ουμανιστικές αξίες.

Είναι εντυπωσιακό ότι οι άνθρωποι έχουν γνώση των ψυχικών ασθενειών από το 6500 περίπου π.Χ. Είναι αντιληπτό ότι η έννοια της ψυχικής νόσου ως όρος καθαυτός φυσικά και δεν υπήρχε. Υπήρχε όμως η έννοια της  δεισιδαιμονίας που κυριαρχούσε. Και στην αρχαιότητα η δεισιδαιμονία ήταν ταυτισμένη με αυτό που σήμερα όλοι γνωρίζουμε ως ψυχική ασθένεια.

Το εντυπωσιακό είναι επίσης  ότι ο ψυχικά άρρωστος ερμηνευόταν με διαφορετικό τρόπο. Δηλαδή για κάποιους λαούς ο ψυχικά άρρωστος είχε κυριευτεί από το κακό πνεύμα ενώ για άλλους είχε αγγιχθεί από κάποιον Θεό.  Ανατρέχοντας στα πρώτα αρχαιοελληνικά χρόνια οι θεοί στέλνοντας αρρώστιες τιμωρούσαν τους ανθρώπους, οι οποίοι με τη σειρά τους απευθύνονταν στους θεούς για τη θεραπεία τους. Ο θεός της ιατρικής ήταν ο Ασκληπιός.  Γιος του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, μεγάλωσε δίπλα στον κένταυρο Χείρωνα, από τον οποίο έμαθε την τέχνη της ιατρικής. Λατρευόταν σε ναούς-ιαματικά κέντρα, τα λεγόμενα Ασκληπιεία. Η ιαματική ράβδος και το ιερό φίδι του Ασκληπιού αποτελούν τα σύμβολα του ιατρικού επαγγέλματος.

Πως θεράπευαν οι αρχαίοι το κακό πνεύμα;

Την ιατρική περίθαλψη των ασθενών αναλάμβαναν αποκλειστικά ιερείς-θεραπευτές, οι οποίοι στηρίζονταν περισσότερο στους μύθους και σε μαγικές πεποιθήσεις και λιγότερο σε τυχαίες εμπειρικές παρατηρήσεις

Και ποιος ήταν ο τρόπος; Με επώδυνο εξορκισμό, είτε με βασανιστήρια ή με θάνατο.  Για παράδειγμα κάτοικοι των αρχαίων σπηλαίων άνοιγαν τρύπες στα κρανία εκείνων που πίστευαν ότι τους διακατέχει το κακό πνεύμα, με σκοπό να του επιτρέψουν να δραπετεύσει.

Από την άλλη πλευρά υπήρχε η πεποίθηση ότι εάν ένα άτομο είχε αγγιχθεί από τον Θεό τότε θα μπορούσε να ξεχωρίσει στην κοινότητα. Το αρχαίο Ισλάμ τόνιζε ότι αυτά τα άτομα έπρεπε να φροντίζονται και να προστατεύονται.

Τα παραπάνω ο Ιπποκράτης κατάφερε να τα απορρίψει. Απομακρύνθηκε από δεισιδαιμονίες και δογματισμούς και εισήγαγε υψηλή αίσθηση ευθύνης και ηθικής που διαφαίνεται σε όλο το φάσμα της Ιπποκρατικής συλλογής και του Ιπποκρατικού Όρκου.

Η ιπποκρατική ιατρική βασίζεται στην παρατήρηση των κλινικών συμπτωμάτων καθώς και στην ορθολογική προσέγγιση της διάγνωσης, της θεραπείας και της πρόγνωσης.

Παρόλο που έζησε με πατέρα τον Ιατρο Ηρακλειδη που καταγόταν απο τον θεό Ασκληπιό και μητέρα την Φαιναρέτη και βρέθηκε στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπιείου αρνήθηκε να δεχτεί τη θεϊκή παρέμβαση ως αιτία κάθε ασθένειας.

Για τον Ιπποκράτη η υγεία και η ασθένεια είναι φυσικά φαινόμενα που πρέπει να αντιμετωπισθούν ως γεγονότα της φύσης και του ανθρώπινου νου. Και έτσι κατάφερε να απομακρυνθεί από τον Ασκληπιό, χωρίς όμως να τον αρνηθεί.

Διατύπωσε για πρώτη φορά τη θεωρία των χυμών στα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Την χρησιμοποίησε για να εξηγήσει ένα ευρύ φάσμα βιολογικών εννοιών και ασθενειών, απομακρύνοντας με αυτόν τον τρόπο τους ανθρώπους από τη δεισιδαιμονία ως αιτία ασθένειας προς τα φυσικά αίτια.

Σύμφωνα με αυτή το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από 4 υγρά: το αίμα, το φλέγμα, την κίτρινη και τη μαύρη χολή. Αυτά τα υγρά έπρεπε να βρίσκονται σε ισορροπία στον άνθρωπο προκειμένου να έχει «καλή κράση», αλλιώς του προκαλούσαν «δυσκρασία», ή με πιο σύγχρονους όρους ασθένεια.

Χρησιμοποιώντας τη θεωρία του Εμπεδοκλή περί των τεσσάρων στοιχείων του κόσμου, η σχολή του Ιπποκράτη ανέδειξε την άρρηκτη σχέση του ανθρώπου με τη φύση αντιστοιχώντας κάθε στοιχείο της φύσης σε ένα υγρό του σώματος. Έτσι, το στοιχείο του αέρα αντιστοιχούσε στο αίμα, το ύδωρ στο φλέγμα, η μαύρη χολή στη γη και η κίτρινη χολή στο πυρ.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως κατά τον Ιπποκράτη αυτοί οι χυμοί παρουσίαζαν διακυμάνσεις ανάλογα με τις εποχές. Έτσι, το φθινόπωρο υπερίσχυε η χολή και το χειμώνα αυξανόταν το φλέγμα λόγω του κρύου, ενώ από την άνοιξη μέχρι και το καλοκαίρι η ζέστη προκαλούσε την ενδυνάμωση του αίματος μεταξύ των υγρών του σώματος. Πέρα από τις μεταβολές που χαρακτήριζαν τις εποχές σε θερμοκρασία και καιρικές συνθήκες, οι χυμοί του σώματος έφεραν και αυτοί τα χαρακτηριστικά του κρύου και του ζεστού, του ξηρού και του υγρού.

Αυτό που ίσως δεν είναι γνωστό είναι η άμεση σύνδεση του Ιπποκράτη με την ψυχική υγεία. Τις ψυχιατρικές απόψεις και την ορολογία που χρησιμοποιεί ο Ιπποκράτης τις συναντά κανείς σε όλο το φάσμα των γραπτών κειμένων της Ιπποκρατικής Συλλογής. Είναι πράγματι συγκλονιστικό να χρησιμοποιούνται οι ίδιες λέξεις και σήμερα ανεξάρτητα από την ίδια ή μη εννοιολογική σημασία.

Θα ήθελα να τονίσω στο σημείο αυτό ότι ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τις διαφορετικές εκφάνσεις της ψυχικής υγείας χρησιμοποιώντας την ορολογία που χρησιμοποιείται ακόμη και στη σύγχρονη Ιατρική όπως η μανία, η μελαγχολία, η φρενίτιδα, η παράνοια, ο πανικός, η επιληψία και η υστερία (Κλεισιάρης κ.ά. 2014).  Σε πολλά από τα κεφάλαια της Ιπποκρατικής Συλλογής, διευκρινίζει την ψυχική νόσο από άτομο είς άτομο λέγοντας πως η ψυχική κατάσταση του ατόμου έχει χαρακτήρα επιβράδυνσης των φυσικών λειτουργιών και κακής εκτίμησης των γεγονότων. Τους ασθενείς τους αποκαλεί άφρονες ή εμβρόντητους.

Αξιοποιώντας την θεωρία των χυμών ο Ιπποκράτης σκέφτηκε ότι εάν υπήρχε συσσώρευση μαύρης χολής, αυτό θα οδηγούσε σε «μελαγχολία». Αν και δεν ορίστηκε ως τέτοια, η περιγραφή της «μελαγχολίας» από τον Ιπποκράτη θεωρείται παρόμοια με τη σύγχρονη αντίληψή μας για τα συμπτώματα της κατάθλιψης. Ο Ιπποκράτης προσπαθεί να εξηγήσει τη μελαγχολία που σχετίζεται άμεσα με τη μαύρη χολή και άτομα που πάσχουν από αυτή την ασθένεια έχουν

συμπτώματα κακής διάθεσης (Αφορισμός VI, 23, γραμμή 2) καθώς και επικίνδυνα συμπτώματα όπως π.χ ενστάλαξη υγρών στο εσωτερικό του σώματος

(ἀποσκήψιες) και αποπληξίες (μανία) ενώ η γλωσσική τους έκφραση γίνεται πιο ἀκρατὴς.  (Αφορισμός VII, 40, 1).

Ωστόσο, η θεώρηση του Ιπποκράτη για τις ψυχικές ασθένειες δεν περιοριζόταν μόνο στη θεωρία των χυμών. Ο Ιπποκράτης περιέγραψε ότι τα μέρη του σώματος θα μπορούσαν να αλληλοεπιδράσουν για να προκαλέσουν ψυχικές ασθένειες.

Η προέλευση της «υστερίας» βρίσκεται και αυτή στην Ιπποκρατική Συλλογή. Το «Hyster» είναι μια ελληνική λέξη που σημαίνει «μήτρα». Στο έργο του Περί γυναικείων ο Ιπποκράτης περιγράφει τις συνέπειες της ύπαρξης μιας «περιπλανώμενης μήτρας». Γράφει ότι η μήτρα μπορεί να κινηθεί «προς το κεφάλι, προκαλώντας ασφυξία, υπνηλία και αφρό στο στόμα» ή «προς το άνω μέρος της κοιλιάς, προκαλώντας υπνηλία και απώλεια φωνής». Επιπλέον, «αν η μήτρα μιας γυναίκας κινηθεί ενάντια στο συκώτι της, θα χάσει ξαφνικά την ομιλία της, θα τρίξει τα δόντια της και θα πάρει ένα ζωηρό χρώμα». Αυτό το κείμενο δείχνει πρώιμες ενδείξεις σχετικά με τον όρο «υστερία», ο οποίος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τις γυναίκες που εμφάνιζαν ψυχιατρικές ασθένειες κατά τον 20ό αιώνα.

Με αυτόν τον τρόπο, είναι σαφές ότι κείμενα όπως αυτά είχαν διαρκή αντίκτυπο στην ιστορία της ψυχικής ασθένειας και στην σύγχρονη κατανόηση της ψυχοπαθολογίας.

Επίσης, εντυπωσιακή ήταν και η ερμηνεία του στο θέμα της επιληψίας. Οι άνθρωποι της εποχής του την ονόμαζαν «ιερή», δηλαδή την θεωρούσαν απεσταλμένη από τον Θεό, λόγω των περίεργων συμπτωμάτων της.

Αυτή η τακτική καθιερώθηκε σύμφωνα με τον Ιπποκράτη από διάφορους μάγους και καθαρολόγους, οι οποίοι, αν και κατανοούν την πραγματικότητα, εξαπατούν τους ανθρώπους. Δηλαδή προκειμένου να κρύψουν την άγνοιά τους για τα αίτια της ασθένειας χρησιμοποιούσαν ως δικαιολογία τον Θεό. Ο Θεός επίσης σύμφωνα με τον Ιπποκράτη δεν θα μπορούσε ποτέ να μολύνει ένα σώμα (Ιπποκράτης, De morbo sacro, I, 2-24).

Στην περιγραφή της επιληψίας τόνιζε ότι ο εγκέφαλος είναι «ο αίτιος του πάθους καθώς και των άλλων σημαντικών νοσημάτων» και είχε επισημάνει τη σημασία της κληρονομικότητας, ότι δηλαδή «ο άρρωστος μεταφέρει με το σπέρμα την αρρώστια στο έμβρυο». Περιέγραψε με ακρίβεια τη μεγάλη επιληψία, την εστιακή επιληψία, την ψυχοκινητική (κροταφική) επιληψία, το status epilepticus, και διαχώριζε την επιληψία από την υστερία.

Άξιο λόγου στο μοναδικό του έργο είναι ότι προχώρησε στο διαχωρισμό της διαταραχής της συμπεριφοράς που οφείλεται σε διαταραχή της προσωπικότητας από την νοσηρή ψυχοπαθολογία σε «ου μανίη αλλά ψυχής τίνα ρωσιν υπερβάλουσαν». Περαιτέρω στο χώρο της ψυχιατρικής, περιγράφει με λεπτομέρειες το παραλήρημα της αντιληπτικής διαταραχής, τα οργανικά ψυχοσύνδρομα και τις διαταραχές της συμπεριφοράς του συναισθήματος. Περιγράφει τις επιπτώσεις του αλκοόλ και των λοιμώξεων, της ορμονικής δυσλειτουργίας το αλκοολικό παραλήρημα . Περιγράφει ακόμα τις μετατρεπτικές εκδηλώσεις και την μεγάλη υστερική προσβολή.

Εντυπωσιακή παραμένει και η συστηματοποίηση της ιατρικής μέσω της ανάπτυξης πρωτοκόλλων και οδηγιών για την ταξινόμηση όχι μόνο των ψυχιατρικών ασθενειών αλλά όλων εν γένει.

Οι Έλληνες γιατροί έπαιρναν το γνωστό σε όλους μας «ιστορικό» του ασθενούς. Σε αυτό έπρεπε να σημειώνουν τη γεωγραφική θέση, το κλίμα, την ηλικία, το φύλο, τις συνήθειες και τη διατροφή. Επίσης, κατέγραφαν ορθολογικές εναλλαγές διάθεσης, διάρκεια ύπνου, όνειρα, όρεξη, δίψα, ναυτία, θέση και σοβαρότητα πόνου, ρίγη, βήχας, φτέρνισμα, ρέψιμο, μετεωρισμός, σπασμοί, ρινορραγίες, ακόμη και αλλαγές της περιόδου.

Η συνολική αξιολόγηση αυτών των καταγραφών συνέβαλε στην τελική διάγνωση και καθόριζε τον τύπο θεραπείας της νόσου. Γι’αυτό και στην βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η Ιπποκρατική Ιατρική ξεχώριζε για την ακρίβεια και  αξιοπιστία των προγνωστικών σημείων.Πρόκειται για  μια εξαιρετική συμβολή του Ιπποκράτη καθώς για μας η λήψη του ιστορικού αποτελεί τη βάση για την πρώτη ψυχιατρική εκτίμηση του ασθενούς.

Κλείνοντας την σύντομη αναφορά μου στην συμβολή του μοναδικού Ιπποκράτη στο χώρο της Ψυχιατρικής  θα ήθελα ναυπενθυμίσω το ανθρωποκεντρικό απόφθεγμα του για εμάς τους γιατρούς, ότι  δηλαδή είναι αδύνατο να ξέρει την ιατρική αυτός που δεν ξέρει ακριβώς τι είναι ο άνθρωπος. Και όταν γνωρίζεις τον άνθρωπο, τον συνάνθρωπο… τότε θα ενστερνιστώ και πάλι τα λόγια του Ιπποκράτη ότι στη ζωή αξίζει να ωφελείς παρά να βλάπτεις ή αν δεν μπορείς να ωφελήσεις να μην βλάπτεις («ωφελέειν ή μη βλάπτειν»)

Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας 

Νίκος Σταμ. Μανούσης