Ριζοσπαστικός Μετασχηματισμός της Τοπικής Αυτοδιοίκησης: Από τη Γραφειοκρατία και τη Διαφθορά στη Δημοκρατία και τη Διαφάνεια
- Η Υφιστάμενη Κατάσταση: Ένα Σύστημα που Υπονομεύει την Τοπική Διακυβέρνηση
Η τοπική και περιφερειακή αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα είναι δέσμια ενός συγκεντρωτικού και δυσλειτουργικού συστήματος, όπου η γραφειοκρατία, η αδιαφάνεια, η διαφθορά, η διαπλοκή, το συμφέρον και η έλλειψη πραγματικής συμμετοχής των πολιτών δημιουργούν ένα πλέγμα αναποτελεσματικότητας, απουσίας εμπιστοσύνης και φόβου.
Κύρια προβλήματα του σημερινού μοντέλου
Γραφειοκρατία & Συγκεντρωτισμός
- Οι ΟΤΑ εξαρτώνται υπέρμετρα από την κεντρική διοίκηση για χρηματοδοτήσεις και εγκρίσεις έργων, με αποτέλεσμα καθυστερήσεις και αδυναμία αυτόνομης διαχείρισης των τοπικών υποθέσεων.
- Διοικητικές αποφάσεις εγκλωβίζονται σε έναν δαιδαλώδη μηχανισμό εγκρίσεων, με αποτέλεσμα την αδυναμία ταχείας ανταπόκρισης στις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών.
Διαφθορά & Διαπλοκή
- Έλλειψη διαφάνειας στις δημόσιες συμβάσεις, με απευθείας αναθέσεις και εξυπηρέτηση πελατειακών δικτύων.
- Ανεπαρκείς μηχανισμοί λογοδοσίας και ελέγχου των δημοτικών και περιφερειακών διοικήσεων.
- Απουσία δημοκρατικού προγραμματισμού και ανεξάρτητου ελέγχου.
Πολιτική Απαξίωση & Αποστασιοποίηση των Πολιτών
- Οι πολίτες αισθάνονται αποκομμένοι από τις αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους.
- Η διαχείριση των κοινών παραμένει υπόθεση λίγων επαγγελματιών της πολιτικής, χωρίς ουσιαστικό ρόλο για την κοινωνία των πολιτών.
- Δημιουργία καχυποψίας, αισθήματος του «όλοι ίδιοι είναι», αποστροφής για την πολιτική, τους τόπους και τα κοινά και εν τέλει επικράτηση του πελατειακού και παλιού συστήματος.
Υποχρηματοδότηση & Αναποτελεσματικότητα στη Διαχείριση Πόρων
- Τα ευρωπαϊκά και εθνικά κονδύλια συχνά δεν αξιοποιούνται λόγω αδυναμιών στον σχεδιασμό και στην απορρόφηση.
- Έργα εξαγγέλλονται αλλά δεν υλοποιούνται, αφήνοντας τις τοπικές κοινωνίες με ανεκπλήρωτες υποσχέσεις (όπως φαίνεται και από τον τεχνικό προϋπολογισμό της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου για το 2024-2025).
- Η Πρόταση: Ριζική Μεταρρύθμιση με Συμμετοχή της Κοινωνίας
Η τοπική αυτοδιοίκηση δεν χρειάζεται «ρετούς» αλλά ολική αναδιοργάνωση.
Στόχος είναι να μετατραπεί από μηχανισμό εξάρτησης και αδιαφάνειας σε θεσμό πραγματικής δημοκρατίας, λογοδοσίας και κοινωνικής συμμετοχής.
Α. Εμβάθυνση της Δημοκρατίας – Ενεργοποίηση των Πολιτών
- Τοπικά Δημοψηφίσματα & Διαβούλευση
- Καθιέρωση τοπικών δημοψηφισμάτων για κρίσιμα ζητήματα (π.χ. έργα υποδομής, διαχείριση φυσικών πόρων).
- Υποχρεωτική δημόσια διαβούλευση πριν από τη λήψη σημαντικών αποφάσεων.
- Ψηφιακές πλατφόρμες για άμεση επικοινωνία των πολιτών με τις τοπικές αρχές.
- Δημιουργία μέσων δημοκρατικού προγραμματισμού και παρακολούθησης της ροής αποφάσεων και χρημάτων.
- Θεσμοθέτηση Συμμετοχικών Προϋπολογισμών
- Οι πολίτες να αποφασίζουν, μέσω ανοικτών διαδικασιών, για τη διάθεση μέρους των δημοτικών και περιφερειακών προϋπολογισμών.
- Δημιουργία αναγκών και προϋπολογισμού από κάτω προς τα πάνω και όχι από πάνω προς τα κάτω.
Β. Διαφάνεια και Αντικειμενικός Ανεξάρτητος Έλεγχος
- Δημόσια Πρόσβαση στα Οικονομικά Δεδομένα
- Υποχρεωτική ανάρτηση όλων των οικονομικών συναλλαγών των ΟΤΑ σε ανοικτές πλατφόρμες.
- Υποχρεωτικές δημόσιες ακροάσεις για τον απολογισμό των οικονομικών πεπραγμένων κάθε έτους.
- Ανεξάρτητος Έλεγχος & Ενίσχυση των Αντιπολιτευτικών Μηχανισμών
- Δημιουργία ανεξάρτητων περιφερειακών φορέων διαφάνειας με συμμετοχή κοινωνικών εταίρων.
- Υποχρεωτική δημόσια λογοδοσία δημάρχων και περιφερειαρχών ανά εξάμηνο.
Γ. Αποκέντρωση και Αυτονομία των ΟΤΑ
- Αποσαφήνιση Αρμοδιοτήτων
- Οι Δήμοι να αναλάβουν πλήρη ευθύνη για τις τοπικές υπηρεσίες, με την Περιφέρεια να έχει συντονιστικό και χρηματοδοτικό ρόλο.
- Οικονομική αυτονομία των ΟΤΑ με δικό τους φορολογικό μηχανισμό, ώστε να πάψει η εξάρτηση από την κεντρική κυβέρνηση.
- Νησιωτική Πολιτική & Ειδικό Καθεστώς για τις Απομακρυσμένες Περιοχές
- Δημιουργία ειδικού χρηματοδοτικού ταμείου για την ενίσχυση των νησιωτικών και ορεινών περιοχών.
Δ. Ψηφιακός Μετασχηματισμός & Αποτελεσματική Διαχείριση Πόρων
- Ψηφιακή Διοίκηση – Μείωση της Γραφειοκρατίας
- Όλες οι υπηρεσίες των ΟΤΑ να μεταφερθούν σε ψηφιακή πλατφόρμα για ταχύτερη εξυπηρέτηση πολιτών.
- Δυνατότητα υποβολής και παρακολούθησης αιτημάτων των πολιτών μέσω εφαρμογών.
- Αποτελεσματική Απορρόφηση Ευρωπαϊκών & Εθνικών Κονδυλίων
- Δημιουργία αυτόνομου φορέα σχεδιασμού και απορρόφησης κονδυλίων, ώστε να σταματήσει η κακοδιαχείριση πόρων.
Ε. Νέος Θεσμικός Χάρτης της Τοπικής Αυτοδιοίκησης
- Συγχώνευση Μικρών & Αδύναμων ΟΤΑ
- Μείωση του αριθμού των μικρών, μη βιώσιμων δήμων και ενοποίηση διοικητικών δομών για βελτίωση της διαχείρισης πόρων.
- Αναθεώρηση του Θεσμικού Πλαισίου για τις Περιφέρειες
- Οι Περιφέρειες να αναλάβουν ρόλο στρατηγικού σχεδιασμού, χρηματοδότησης και υποστήριξης των Δήμων, αντί να ανταγωνίζονται τις αρμοδιότητές τους.
- Συμπέρασμα: Μια Νέα Τοπική Αυτοδιοίκηση για την Κοινωνία
Αναγκαία, πιο πολύ από ποτέ, μια σύγχρονη προσέγγιση στην Τοπική και Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση. Η Τοπική και Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση (ΟΤΑ Α’ και Β’ βαθμού) στην Ελλάδα βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα σύνθετο πλέγμα προκλήσεων, πελατειακών σχέσεων, διαφθοράς και διαπλοκής, που εκτείνεται από τον συγκεντρωτισμό της κρατικής διοίκησης μέχρι τη χαμηλή θεσμική αυτοτέλεια και την έλλειψη ουσιαστικής δημοκρατικής συμμετοχής. Ο κατακερματισμός των αρμοδιοτήτων, η πολυπλοκότητα στη διακυβέρνηση και οι στρεβλώσεις στη χρηματοδότηση των ΟΤΑ συνθέτουν ένα δυσλειτουργικό περιβάλλον που παρεμποδίζει την αναπτυξιακή στρατηγική και την αποτελεσματική διαχείριση των τοπικών ζητημάτων.
Η απουσία ενός σαφούς πλαισίου πολυεπίπεδης διακυβέρνησης και η αδυναμία ουσιαστικής συμμετοχής των πολιτών εντείνουν τη δημοκρατική κρίση, καθώς περιορίζεται η δυνατότητα κοινωνικού ελέγχου και διαφανούς διαχείρισης των πόρων, δημιουργώντας μια αποστροφή για το σύστημα και τους διαχειριστές των κοινών και της πολιτικής ζωής του τόπου, από την κοινωνία.
Στην κατεύθυνση αυτή, η ενίσχυση της συμμετοχικής δημοκρατίας, η αναδιάρθρωση των αρμοδιοτήτων των ΟΤΑ και η θεσμοθέτηση ενός νομοθετικού πλαισίου που θα εξασφαλίζει την αυτοτέλεια και τη διαφάνεια των τοπικών και περιφερειακών δομών είναι κρίσιμες προτεραιότητες για τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου, βιώσιμου και αποτελεσματικού συστήματος αυτοδιοίκησης.
Α) Εμβάθυνση της Δημοκρατίας – Συμμετοχική Δημοκρατία και Τοπικά Δημοψηφίσματα
Σήμερα, η αυτοδιοίκηση παραμένει αποδυναμωμένη ως προς τη δημοκρατική της λειτουργία, καθώς οι αποφάσεις λαμβάνονται κυρίως από κεντρικά θεσμικά όργανα, με ελάχιστη συμμετοχή των πολιτών. Η έλλειψη διαβουλευτικών μηχανισμών, οι χρονοβόρες και αναποτελεσματικές διαδικασίες και η αδιαφανής διαχείριση των τοπικών ζητημάτων δημιουργούν συνθήκες πολιτικής αποξένωσης και μειωμένης κοινωνικής νομιμοποίησης.
Προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις:
- Θεσμοθέτηση τοπικών δημοψηφισμάτων για κρίσιμα ζητήματα, όπως η κατανομή πόρων, η έγκριση μεγάλων επενδυτικών σχεδίων και η τοπική φορολογική πολιτική.
- Εφαρμογή μοντέλων «Συμμετοχικού Προϋπολογισμού» (Participatory Budgeting), όπου οι πολίτες θα αποφασίζουν για τη διάθεση ενός ποσοστού των τοπικών εσόδων.
- Ψηφιοποίηση των διαδικασιών λήψης αποφάσεων μέσω ανοιχτών δεδομένων (Open Data) και ηλεκτρονικών διαβουλεύσεων για την ενίσχυση της διαφάνειας και της λογοδοσίας.
- Δημιουργία «Πολιτικών Εργαστηρίων» (Citizen Assemblies) για την ανάπτυξη προτάσεων πολιτικής από τους ίδιους τους πολίτες σε επίπεδο δήμων και περιφερειών.
- Αναθεώρηση του θεσμικού πλαισίου για την τοπική διακυβέρνηση, ενσωματώνοντας αρχές συμμετοχικής δημοκρατίας και ενδυνάμωσης των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.
Στόχος: Ενίσχυση της κοινωνικής συμμετοχής, ενδυνάμωση των πολιτών στη λήψη αποφάσεων και προώθηση ενός μοντέλου τοπικής διακυβέρνησης που θα λειτουργεί με όρους διαφάνειας και κοινωνικής λογοδοσίας.
Β) Αρμοδιότητες ΟΤΑ Α' & Β' βαθμού – Αποκέντρωση και Αυτοτέλεια
Το ισχύον σύστημα αποτυγχάνει να διασφαλίσει την αυτοτέλεια της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης, καθώς οι αρμοδιότητες είναι ασαφείς και κατακερματισμένες. Η πολυνομία και οι επικαλυπτόμενες αρμοδιότητες μεταξύ Δήμων, Περιφερειών και Κεντρικού Κράτους δημιουργούν ένα περιβάλλον διοικητικής δυσλειτουργίας και μειωμένης αποτελεσματικότητας στη χάραξη και υλοποίηση πολιτικών.
Προτεινόμενες μεταρρυθμίσεις:
- Κατάρτιση νέου Χάρτη Αποκέντρωσης που θα διαχωρίζει ξεκάθαρα τις αρμοδιότητες των ΟΤΑ Α' και Β' βαθμού από αυτές της κεντρικής διοίκησης.
- Μεταφορά της ευθύνης κρίσιμων τομέων (όπως χωροταξικός σχεδιασμός, δημόσιες υποδομές, πρωτοβάθμια υγεία, κοινωνική πολιτική) στους ΟΤΑ, με αντίστοιχη εξασφάλιση πόρων.
- Ενίσχυση του ρόλου της Περιφέρειας στη διαχείριση ευρωπαϊκών κονδυλίων και αναπτυξιακών στρατηγικών, μειώνοντας την εξάρτηση από το κράτος.
- Εφαρμογή του μοντέλου «Fiscal Decentralization» για τη σταδιακή οικονομική αυτονομία των ΟΤΑ μέσω θεσμοθετημένων τοπικών εσόδων (π.χ. τουριστικοί φόροι, περιβαλλοντικά τέλη).
- Θεσμοθέτηση Περιφερειακών Συμβουλίων Ανάπτυξης, με τη συμμετοχή δήμων, κοινωνικών εταίρων και επιστημονικών φορέων, ώστε η κατανομή πόρων να βασίζεται σε τεκμηριωμένα κριτήρια και όχι σε πελατειακές σχέσεις.
Στόχος: Δημιουργία ενός αποκεντρωμένου, αυτοτελούς και αποτελεσματικού συστήματος διακυβέρνησης, όπου οι ΟΤΑ θα λειτουργούν ως ανεξάρτητοι και ευέλικτοι φορείς περιφερειακής ανάπτυξης.
Γ) Νομοσχέδιο προς Διαβούλευση και Ψήφιση – Διαφάνεια και Εκσυγχρονισμός
Η διαμόρφωση ενός νέου θεσμικού πλαισίου για την Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι αναγκαία για την εναρμόνιση της με τα σύγχρονα μοντέλα διοίκησης. Το νέο πλαίσιο πρέπει να βασίζεται σε αρχές χρηστής διακυβέρνησης, με έμφαση στη λογοδοσία, την ηλεκτρονική διακυβέρνηση και τη μείωση της γραφειοκρατίας.
Προτεινόμενες παρεμβάσεις:
- Υιοθέτηση προτύπων Good Governance και δείκτες μέτρησης της αποδοτικότητας των ΟΤΑ.
- Εισαγωγή μηχανισμών Citizen Reporting για την αξιολόγηση των υπηρεσιών των ΟΤΑ από τους πολίτες.
- Ψηφιοποίηση όλων των διαδικασιών με την υιοθέτηση μοντέλου Smart Governance.
- Υποχρεωτική δημοσίευση όλων των συμβάσεων και αποφάσεων σε πλατφόρμες ανοιχτών δεδομένων (Open Government Data).
- Δημιουργία ανεξάρτητων ελεγκτικών μηχανισμών, που θα επιβλέπουν τη χρηματοδότηση και την οικονομική διαχείριση των ΟΤΑ.
Στόχος: Νομοθετική κατοχύρωση ενός σύγχρονου, διαφανούς και αποδοτικού μοντέλου αυτοδιοίκησης, που θα λειτουργεί με όρους κοινωνικού ελέγχου και ψηφιακού μετασχηματισμού.
Συμπέρασμα: Η αναδιάρθρωση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης δεν είναι μόνο θέμα διοικητικής μεταρρύθμισης, αλλά και ουσιαστικής δημοκρατικής τομής. Με εργαλεία την αποκέντρωση, τη συμμετοχή των πολιτών και τη διαφάνεια, μπορούμε να περάσουμε από ένα συγκεντρωτικό και αναποτελεσματικό σύστημα, σε ένα αποκεντρωμένο, ευέλικτο και δυναμικό μοντέλο τοπικής διακυβέρνησης.
Η Πολιτική Ανήκει στους Πολίτες!
Η αναδιοργάνωση της τοπικής και περιφερειακής αυτοδιοίκησης δεν μπορεί να περιμένει. Η σημερινή κατάσταση της διαφθοράς, της γραφειοκρατίας, των πελατειακών σχέσεων, του συστήματος και της πολιτικής αδιαφορίας πρέπει να αντικατασταθεί από ένα νέο μοντέλο συμμετοχικής δημοκρατίας, διαφάνειας και αποκέντρωσης της εξουσίας.
Η πολιτική πρέπει να ανήκει στους πολίτες.
Η διαχείριση των πόρων πρέπει να είναι διαφανής και αποτελεσματική.
Οι τοπικές αρχές πρέπει να λογοδοτούν και να υπηρετούν το κοινό συμφέρον.
Η Τοπική Αυτοδιοίκηση δεν είναι απλά ένας μηχανισμός διοίκησης.
Είναι το πεδίο όπου η δημοκρατία παίρνει σάρκα και οστά.
Και αυτή η δημοκρατία χρειάζεται αναγέννηση τώρα.
Γιώργος Χασαπλαδάκης
Οικονομολόγος – Περιφερειολόγος, με ειδίκευση στην Οικονομική και Επιχειρησιακή Στρατηγική
